Gölbaşı’nın yakın tarihini bilmek için öncelikle komşu ilçelerimiz olan Bala ve Haymana tarihini de yakından bilmek gerekiyor.  Zira,  Gölbaşı’nın  köy/mahalleleri zaman içerisinde Bala ve Haymana’dan Gölbaşı’na geçmiş olup,  Bala’nın bilinen tarihine göz atalım…

   Burada aynı zamanda bugün Gölbaşı’na bağlı olan Karaali başta olmak üzere bugünkü bazı mahallelerinde tarihini göreceğiz..

BALA’NIN TARİHÇESİ…

Ankara Yörükleri” olarak anılmış ve bölgede Ahi  büyüklerinin hakimiyetinde var olmuşlardır. Bu dönemde bölgede bulunan Karakeçili aşireti Ertuğrul Gazi’nin emrinde hareket etmişler, bir süre bölgede kaldıktan sonra Söğüt’e göçmüşlerdir. Arkada kalanlar burada yerleşik hayata geçmişlerdir. Artık Bala Ankara Sancağına bağlı Karacadağ idari birimidir. Osmanlı’nın kuruluş yıllarında Ankara Merkez kazasına bağlı,Kasaba Nahiyesidir. Bu nahiye kayıtlarda Kasaba-i Balâ yani Yukarı Kasaba olarak anılmaya başlar. 17.yüzyıldan itibaren Doğu Anadolu’da bulunan Bozulus Türkmenlerine mensup Tabanlu (Tabanlı) Aşireti yoğun olarak, ayrıca Avanlu, Afşar ve Bayat aşiretleri bölgeye gelir.

   Birçok köyü kurarak burada yerleşik yaşama geçerler. 1870 yılında Vilayet  Nizamnamesine göre Balâ artık idari bakımdan “kaza” merkezi olmuştur. 1907 yılında Karaali-i Balâ olarak anılan kasaba en son ilçe merkezi olarak Balâ olarak günümüze  kadar  gelir.

Balâ ilçesinin ilk yerleşim yerleri Ahi Çomak (Tekke), Karahasanlı ve Bağiçi (Zıva) köyleridir. Vakıf kayıtlarında Tekke köyünde “Ahi Çomak Zaviyesi”nin, Bağiçi köyünde de “Seydi Yusuf Zaviyesi”nin kaydı geçmektedir. Bu kayıt ahi büyüklerinin bu bölgede hakimiyetini göstermektedir.

Osmanlı Devleti’nin kuruluş yılları sonrasında ise Ankara Merkez kazasına bağlı “Kasaba” nahiyesi idari birimi kurulur. Bu Kasaba nahiyesi de “Kasaba-i Balâ”, yani Yukarı Kasaba (Bugünkü Mamak, Elmadağ, Kırıkkale, Karakeçili, Keskin ve Balâ’ya bağlı köylerin bazıları) ve “Kasaba-i Süfla”, yani Aşağı Kasaba (Bugünkü Keçiören, Yenimahalle, Etimesgut, Sincan, Çankaya, Mamak ve Gölbaşı’nın bazı köyleri) olarak ikiye ayrılır. Daha sonraki yıllarda “Çukurcak ve Kasaba-i Balâ” idari birimi kurulur.

Onyedinci yüzyıldan itibaren Doğu Anadolu’da bulunan, “Bozulus Türkmenleri”ne mensup “Tabanlu” aşireti ile birlikte “Avanlu”, “Afşar” ve “Bayat” aşiretlerine mensup gruplarda Balâ bölgesine gelerek, konar-göçer olarak yaşamaya başlar.

1786 yılında Balâ nahiyesinde “Badillu”, “Merdisi Ekrat” (Merdisi Kürt) ve “Karakeçili” aşiretlerine bağlı cemaatleri bulunur. “Kasaba-i Balâ” nahiyesinin güvenliği “Ağa” veya “Bölükbaşı” kökenli “Sekbanbaşı” tarafından sağlanır. 1790 yılında Odabaşı Köyü’nden Topoğlu Seyyid Ali, Balâ kasabasına “sekbanbaşı” olur. Kasabanın merkezi ise “Asi Yozgat” (Elmadağ ilçe merkezi) tır.

1870 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile Ankara Merkez Sancağı’na bağlı Balâ nahiyesi, idari bakımdan “kaza” merkezi olur. Bu nizamname ile yeni kurulan “Tabanlu” nahiyeside Balâ kazasına bağlanır. 1884 yılı Ankara Vilayeti Salnamesi’nde Balâ “kaza” olarak zikredilir.

Balâ kazasının idari merkezi “Asi Yozgat” köyünde iken 1889 yılında Karaali köyüne taşınır. Başbakanlık Devlet Arşivleri’nde konu ile ilgili yazışmalar şunlardır:

BDA, Tarih: 19/Ş/1307 (Hicrî)/1889 Miladi Dosya No:1716 Gömlek No:50 Fon Kodu: DH.MKT.: “Balâ kazası teşkil edilirken merkezi de Yozgad (Asi Yozgat/Elmadağ) karyesi olduğundan bahisle, şimdi Karaali karyesinin merkez yapılmak istendiği, bu hususta gerekenin yapılması” istenir ve Balâ kazası merkezi Karaali köyüne nakledilir. Daha sonra diğer köyler Ankara Valiliğine şu gerekçe ile müracaat ederler: “Balâ kazasının merkezinin Karaali karyesine nakledilmesinden dolayı ahalinin zorluk çektiğine dair şikayetin Ankara Vilayeti’nce değerlendirilmesi” istenir (BDA, Tarih 06/C/1307 (Hicrî) / 29.12.1889 Dosya No:1693 Gömlek No:33 Fon Kodu: DH.MKT.).

Bu talep üzerine 23/S /1310 (Hicrî) / 15.9.1892 tarih ve Dosya No:2002  Gömlek No:63 Fon Kodu: DH.MKT. sayılı yazı ile “Ankara’ya bağlı Balâ kazası merkezi Asi Yozgad karyesi iken Kara Ali karyesine nakledildiyse de buranın müsaid olmadığı iddiasıyla Köseli karyesine nakledilmesinin uygun olacağı” görüşü bildirilir.

Ankara Valiliği bu talebi değerlendirirken Beynam köyünden bir talep gelir.: “Balâ kazası merkezinin Karaali karyesinden Beynam karyesine nakli” talep edilir (BDA, Tarih: 20/Ra/1311 (Hicrî) / 1893 tarih ve Dosya No:142  Gömlek No:30 Fon Kodu: DH.MKT.). Daha sonraki yıllarda günümüzdeki Balâ ilçe merkezinin bulunduğu yerdeki “Kartal” mevkiine Çerkez aileler yerleştirilir ve “Kartal” adında bir kurulur. Daha sonra Kartal adı“Hamidiye” olarak değiştirilir ve 1895 yılında Karaali’de bulunan Balâ kaza merkezi Hamidiye Köyü’ne nakledilir.

“Hamidiye” adı Sultan İkinci Abdülhamid Han‘a izafeten verildiği için bu isim daha sonra “Balâ” olarak değiştirilir. Karaali, altı sene kadar Balâ kazasının idari merkezliğini yapar. Daha sonra Karaali, Balâ kazasının bir nahiye (bucak) merkezi olur. Karaali, eğitim oranı yüksek olan bir belde olup, Milli Mücadele yıllarında yayınlanan meşhur “Ankara Fetvası”na imza atan müderrislerden Hamza (Koru) Efendi bu beldedendir. Balâ ilçesinin bir beldesi olan Karaali, daha sonra Gölbaşı ilçesine bağlanır.

1907 yılına ait “Ankara Vilayeti Salnamesi”nde Balâ kazası ile ilgili verilen bilgiler özetle şöyledir:

Balâ kasabası henüz teşkil etmekte olan bir kasaba olup, kasaba merkezi “Karaali-i Balâ” (Karaali) köyüdür. Kaymakamı Mehmed Saadeddin Efendi, Naibi Celaleddin Efendi, Müftüsü Abdullah Efendi’dir. Tabanlı nahiyesi Müdürü ise Şükrü Efendi’dir.

Ankara-Kayseri karayolu üzerinde, Kartal Dağlarının batı yamacında bulunan kasaba merkezi, yeni kurulmakta olup, hükümet konağı, minareli bir camisi, ikiyüz haneli ve birkaç dükkan bulunan bir yerleşme yeridir. Kasaba merkezinde bulunan ahalinin çoğunluğu Çerkes’dir.

“Balâ Taburu” ve Asker Alma Şubesi binası Ankara şehir merkezindedir. Kaza ve bağlı köylerde yaşayan ahalinin tamamı Müslüman olup, köylerinde 80 cami ve mescid bulunmaktadır.

Köyleri dahil 6.412 hane ve toplam 31.781 nüfusa sahiptir (Bu tarihlerde Ankara’nın üçüncü büyük kazasıdır).

4 Sıbyan Mektebi, 60 dükkan ve 6 han mevcuttur. Salı günleri zabtiye ile Ankara’ya posta gider. Kuzeyinde Ankara merkez ve Kalecik kazası, doğuda Kırşehir sancağının Keskin kazası, güneyde Konya vilayeti, batıda ise Haymana kazası arazisi ile sınırlıdır. Kaza hudutları içinde kömür, demir, bakır, kil, alçı taşı ve beyaz mermer yatakları vardır. Buğday, arpa, afyon, burçak, mercimek, nohut,darı ve pamuk yetişir.

Köylerinde kilim, halı, bez, pala, seccade ve heybe dokunur. Cuma günleri kasaba pazarı kurulur. 939 deve, 25.531 büyükbaş hayvan, 86.771 tiftik keçisi ve 1000.388 koyun vardır.

Ondokuzuncu yüzyılda Çankaya, Mamak ve Elmadağ ilçe merkezleri ile Kırıkkale iline bağlı Karakeçili, Bahşılı ve Yahşihan ilçe merkezleri Balâ kazasına bağlı birer köydür.

Ankara’nın kadim ilçelerinden olan Balâ kazasına:

* Çankaya ilçesine bağlı Dikmen (Çankaya’da Dikmen Köyü sınırları içinde bir mevkidir), Afşar Çiftliği, Karataş, Mirahor (İmrahor), Mühye (Yeşilkent), Yakub Abdal (Yakupabtal), Evciler, Kömürcü, Tohumlar, Karahasanlı, Çavuşlar (Çavuşlu) ve  Özağıl köyleri,

* Altındağ ilçesine bağlı Karapürçek ve Solfasıl (Solfasol) köyleri,

* Mamak ilçesine bağlı Mamak, Gülviran (Gülveren), Karaağaç, Araplar, Üregil, Kayaş, Bayındır, Kusunlar, Kızılca, Nenek (Gökçeyurt), Kıbrıs, Ortaköy, Kızılca, Kutludiğin (Kutludüğün) köyleri,

* Elmadağ ilçesine bağlı Yozgat (Asi Yozgat, ilçe merkezi), Deliler, Dereşeyh (Yeşildere), Hasanoğlan, Karacahasan, Kurbağı, Kayadibi, Kuşcaali (Kuşçuali), Ağca Ali (Akçali), Odabaşı (Lalahan), Ortaköy, Ediğe, Yukarı ve Aşağıkamışlı, Süleymanlı ve Tekye (Tekke) köyleri,

* Gölbaşı ilçesine bağlı Bezirhane, Altınçanak, Emirler, Holos (Günbaşı), Karaali, Bursal (Yaylabağ), Zirva (Bağiçi), Çemşid Çiftliği (Çimşit), Mahmadlı ve Mahmatlıbahçe köyleri,

* Kırıkkale ilinin Bahşılı ilçe merkezi ve Karaahmedli köyü, Karakeçili ilçe merkezi ve köyleri, Yahşihan ilçesi Kılınçlar, Hodar, Bedesten ve Hisar köyü ile merkez ilçeye bağlı Hacılar köyü Balâ kazasına bağlı yerleşmelerdi.

İlçenin ekonomisi tarım, sanayi ve ticarete dayanmaktadır. Alçı taşı yataklarının bölgede bulunması alçı fabrikalarının sayısının artmasını sağlamaktadır. Ancak, sanayideki büyük yatırımlar yerine küçük çaptaki atölyeler bulunmaktadır. Tarım ürünlerinin başında buğday ve arpa gelmektedir. Nadasa

bırakılan arazilerin bir bölümüne ikinci ürün olarak yağlık ve eğlencelik ayçiçeği, yeşil mercimek, nohut, fasulye, şeker pancarı, kavun ve karpuz yetiştirilir.

Kaynak: Abdülkerim Erdoğan, Adım Adım Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2. Baskı, Ankara-2008.